6 กรณีศึกษา สะท้อนสถานการณ์สิทธิแรงงานภาคเกษตรและชุมชนท้องถิ่น ในวิกฤติโควิด เศรษฐกิจ และการเมือง

สำหรับบุคคลทั่วไปที่ไร้เครือข่ายทางสังคม ไม่มีอำนาจต่อรองในตลาด และอยู่ในฐานะเบี้ยล่างในทางกฎหมาย ดูจะมีชีวิตที่เสี่ยงมากขึ้น ไม่ว่าจะเป็นเกษตรกรรายย่อย กลุ่มผู้ค้ารายย่อย และผู้ผลิตขนาดย่อม ที่ชีวิตแขวนอยู่บนเส้นด้ายอยู่แล้ว กลับยิ่งเผชิญความเปราะบางมากยิ่งขึ้น เนื่องจากต้องเผชิญเงื่อนไขใหม่ๆ ทั้งการผูกขาดในตลาดค้าปลีก การทำสัญญาการค้าที่ไม่เป็นธรรม รวมถึงปัญหาระดับนโยบายของรัฐที่ส่งผลต่อชุมชน

ถัดจากนี้คือการนำเสนอรายงานสถานการณ์ผู้บริโภคผ่านวิกฤติโควิด เศรษฐกิจ และการเมือง จัดโดย แนวร่วมการเงินที่เป็นธรรมประเทศไทย หรือ Fair Finance Thailand (FFT) โดยมี วิฑูรย์ เลี่ยนจำรูญ เลขาธิการมูลนิธิชีววิถี (BIOTHAI) นำเสนอ ผลการศึกษา ‘โครงการและนโยบายที่ส่งผลกระทบต่อแรงงาน เกษตรกรรายย่อย และชุมชนท้องถิ่น: กรณีศึกษาและข้อเสนอต่อแนวปฏิบัติด้านการเงินที่เป็นธรรม’

สิทธิมนุษยชนในระบบเกษตรและอาหาร

วิฑูรย์เริ่มต้นด้วยการทบทวนสิทธิในกลุ่มเกษตรและอาหาร โดยเสนอว่าแม้แรงงาน เกษตรกร และชุมชนท้องถิ่น จะมีสิทธิที่ครอบคลุมตามหลักสากล แต่ยังพบข้อบกพร่องในหลายมิติ ได้แก่

สิทธิเรื่องค่าจ้าง ค่าตอบแทน ชั่วโมงการทำงาน และอื่นๆ ของแรงงานในภาคเกษตร ซึ่งรวมไปถึงแรงงานนอกระบบ
สิทธิในการได้รับความคุ้มครองการทำงานที่ปลอดภัย ความเสี่ยงในการใช้เครื่องจักรกลการเกษตร การใช้สารเคมีกำจัดศัตรูพืช
สิทธิของเกษตรกรในเรื่องพันธุ์พืช ซึ่งเป็นสิทธิในการเก็บรักษาเมล็ดพันธุ์ไปปลูกต่อ และการแลกเปลี่ยนพันธุ์พืช รวมถึงการเข้าถึงและแบ่งปันผลประโยชน์
สิทธิในการดำเนินวิถีเกษตรกรรมตามจารีตประเพณีที่ฟื้นฟูความหลากหลายทางชีวภาพและภูมิปัญญาท้องถิ่น ตามวิถีการพัฒนาที่ยั่งยืน
สิทธิในการเข้าถึงที่ดินและแหล่งน้ำ
สิทธิในการเข้าถึงแหล่งทุน เทคโนโลยี และตลาด
สิทธิในอาหาร ประชาชนทุกคนมีสิทธิที่จะได้รับอาหารที่เพียงพอ ปลอดภัย และมีโภชนาการครบถ้วน
สิทธิในการมีชีวิตในสิ่งแวดล้อมที่ปลอดภัย เช่น การปล่อยควันพิษ หรือสารเคมีในสิ่งแวดล้อม
สิทธิในการรวมกลุ่มและมีส่วนร่วมในกระบวนการกำหนดนโยบายเกษตรกรรมและอาหาร

ผลกระทบด้านสิทธิทั้ง 9 ข้อนี้ สามารถสะท้อนได้จากกรณีตัวอย่างที่เกิดขึ้นอย่างชัดเจนและรุนแรงในรอบไม่กี่ปีที่ผ่านมา ดัง 6 กรณีต่อไปนี้

กรณีเหมืองทอง

กรณีการให้สัมปทานเหมืองทอง มีผลกระทบที่เด่นชัดต่อสิทธิของชุมชน สิทธิด้านอาหาร และสิทธิในการมีชีวิตในสิ่งแวดล้อมที่ปลอดภัย เช่น การปล่อยควันพิษหรือสารเคมีในสิ่งแวดล้อม

ตัวอย่างหนึ่งที่เกิดขึ้นคือ กรณีการคัดค้านการทำเหมืองทองในพื้นที่จังหวัดจันทบุรี ภายใต้ข้อความรณรงค์ “เอาหมอนทอง ไม่เอาเหมืองทอง” โดยมีประชาชนกว่า 157,000 คน ลงนามคัดค้านการขออาชญาบัตรพิเศษแร่ทองคำของบริษัท ริชภูมิ ไมนิ่ง จำกัด เพื่อทำการสำรวจแร่ทองคำในเนื้อที่ประมาณ 14,650 ไร่ ของตำบลพวา และตำบลสามพี่น้อง อำเภอแก่งหางแมว จังหวัดจันทบุรี

ข้อกังวลดังกล่าวของประชาชนมีที่มาที่ไปสืบเนื่องจากรายงานโครงการศึกษาการปนเปื้อนและการวางเครือข่ายเฝ้าระวังการปนเปื้อนของสารพิษในแหล่งน้ำใต้ดิน ในพื้นที่จังหวัดพิจิตรและเพชรบูรณ์ที่เปิดให้สัมปทานบัตรเหมืองทอง พบข้อมูลที่น่าสนใจใน 4 ประเด็นคือ

หนึ่ง - พบโลหะหนักและสารประกอบที่เป็นผลลัพธ์จากการทำเหมือง ซึ่งอาจกระจายไปสู่สิ่งแวดล้อมได้ โดยโลหะหนักทั้งหมดมีปริมาณมากขึ้นจากการเปิดหน้าเหมือง

สอง - จากการวิเคราะห์ ‘มลสาร’ ในดิน พบว่ามีปริมาณตะกั่ว แมงกานีส และแคดเมียมที่สูงขึ้น เมื่อเปรียบเทียบกับการวิเคราะห์ตัวอย่างดินก่อนเปิดเหมือง อีกทั้งพบค่าสารหนูเกินมาตรฐาน

สาม - มีความเสี่ยงที่จะมีการปนเปื้อนสารหนูและแมงกานีสสู่ชั้นน้ำใต้ดิน

สี่ - จากผลการวิคราะห์น้ำใต้ดิน พบโลหะหนักเกินค่ามาตรฐานหลายจุด และยังพบว่ามีแคดเมียม โคเมียม และสารตะกั่วสูงขึ้น เมื่อเทียบกับก่อนทำเหมือง

กรณีเช่นนี้นำมาสู่ความไม่พอใจของชาวบ้านในพื้นที่เหมืองทองคำ จังหวัดพิจิตร โดยมีการเคลื่อนไหวให้รัฐบาลถอนสัมปทานเหมืองทองคำชาตรี ของบริษัท อัครา รีซอร์สเซส จำกัด (มหาชน) บริษัทในเครือคิงส์เกต คอนโซลิเดเต็ด ลิมิเต็ด เมื่อปี 2560 ปัจจุบันอยู่ระหว่างการฟ้องร้องของบริษัท

กรณีแรงงานข้ามชาติ/ชาติพันธุ์ ในไร่ส้มภาคเหนือ

เช่นเดียวกันกับกรณีสิทธิแรงงานข้ามชาติที่เข้ามาทำงานในไร่ส้มในพื้นที่ภาคเหนือ จากรายงานการศึกษาของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ซึ่งทำการศึกษาผลกระทบจากการปลูกส้มในพื้นที่อำเภอฝาง แม่อาย และไชยปราการ จังหวัดเชียงใหม่ พบว่า ในพื้นที่มีการเจ็บป่วยจากโรคทางเดินหายใจมากเป็นอันดับหนึ่ง ตามมาด้วยโรคกล้ามเนื้อ กลุ่มโรคระบบย่อยอาหาร เป็นต้น โดยจากการสุ่มตรวจสารพิษในส้มระหว่างปี 2557-2562 พบข้อมูลที่น่าสนใจว่า

ปี 2557 สุ่มตรวจส้ม 11 ตัวอย่าง พบสารพิษตกค้างเกินค่ามาตรฐาน 11
ปี 2559 สุ่มตรวจส้ม 16 ตัวอย่าง พบสารพิษตกค้างเกินค่ามาตรฐาน 16
ปี 2562 สุ่มตรวจส้ม 12 ตัวอย่าง พบสารพิษตกค้างเกินค่ามาตรฐาน 12
ปี 2563 สุ่มตรวจส้ม 16 ตัวอย่าง พบสารพิษตกค้างเกินค่ามาตรฐาน 13

สำหรับผลกระทบต่อแรงงานข้ามชาติ/กลุ่มชาติพันธุ์จากการใช้สารเคมี พบว่า แรงงานส่วนใหญ่ในอำเภอฝาง เป็นชาวดาราอั้ง จากประเทศเมียนมา โดยพื้นที่ไร่ส้มขนาด 50 ไร่ขึ้นไป ใช้แรงงานต่างชาติ 100 เปอร์เซ็นต์ ในการฉีดพ่นสารเคมี มีอัตราการฉีดพ่นถี่มากประมาณอาทิตย์ละ 1 ครั้ง โดยแทบทั้งหมดไม่ทราบรายละเอียดเกี่ยวกับสารเคมีที่ฉีดพ่น

มากกว่านั้นอายุขัยของแรงงานในสวนส้มจะสั้นกว่าเกษตรกรไทยทั่วไป โดยเมื่ออายุ 55-60 ปี สภาพร่างกายจะทรุดโทรม ขณะที่ค่าตอบแทนแรงงานในแคมป์จะอยู่ที่ 150-250 บาทต่อวัน ต่ำกว่าแรงงานที่อยู่นอกแคมป์ซึ่งจะได้รับค่าตอบแทน 250-300 บาทต่อวัน

ปัญหาดังกล่าวยังรวมไปถึงการที่สมาชิกในชุมชนซึ่งอายุยังไม่มากนัก แสดงลักษณะพิการที่เกิดจากระบบประสาท ซึ่งโดยปกติแรงงานเหล่านี้มักจะหลีกเลี่ยงการเข้าไปรักษาในโรงพยาบาล จึงมีความเสี่ยงสูงที่จะเกิดปัญหาซ้ำเติมจากการสัมผัสสารเคมีเพิ่มขึ้น

กรณีฝุ่นพิษและสิ่งแวดล้อมในอุตสาหกรรมอ้อย/ข้าวโพด

ระหว่างปี 2557-2563 พบว่า ประเทศไทยมีพื้นที่ปลูกอ้อยเพิ่มขึ้นถึง 3 ล้านไร่ ซึ่งแรงจูงใจสำหรับเกษตรกรเกิดจากการกำหนดราคารับซื้อตันละ 1,050 บาท/ตัน ทั้งยังมีการให้ดอกเบี้ยเงินกู้แปลงใหญ่ 0.1 เปอร์เซ็นต์ และเงินสนับสนุนการเปลี่ยนพื้นที่ 500-1,000 บาทต่อไร่

อย่างไรก็ตาม ความขัดแย้งระหว่างโรงงานและชุมชนก็มีเพิ่มมากขึ้น ดังจะเห็นได้ในกรณีผลกระทบจากการตั้งโรงงานน้ำตาลในจังหวัดอำนาจเจริญ โดยเครือข่ายองค์กรชุมชนได้จัดทำยุทธศาสตร์ของจังหวัดที่เรียกว่า ‘ธรรมเกษตร’ ตั้งเป้าหมายให้เป็นพื้นที่เกษตรอินทรีย์ ในขณะที่อุตสาหกรรมน้ำตาลต้องการขยายพื้นที่ปลูกอ้อยเพิ่มขึ้น และผลักดันให้มีการตั้งโรงงาน

ปัญหาเกิดขึ้นในกระบวนการจัดทำประชาพิจารณ์ จากการติดตามของ BIOTHAI พบว่า กระบวนการดังกล่าวขาดการมีส่วนร่วมของชุมชนอย่างแท้จริง อีกทั้งชุมชนต้องประสบกับปัญหาฝุ่นละออง ทั้งจากโรงงานน้ำตาลและโรงงานชีวมวล ปัญหาการจราจรจากรถบรรทุกอ้อย เสียงรบกวนจากโรงงาน ปัญหากลิ่นชานอ้อยไกลถึง 5 กิโลเมตร นาน 4 เดือน ล่าสุด 10 ครอบครัวต้องย้ายบ้านออกไปอาศัยที่อื่น เนื่องจากหวั่นเกรงปัญหาการแย่งชิงน้ำจากลำเซบาย เพราะต้องใช้ทั้งการเกษตรและประปา อีกทั้งเกษตรกรที่เปลี่ยนไปปลูกอ้อยยังพบว่าได้ผลตอบแทนไม่เป็นไปตามคำโฆษณา

ความไม่เป็นธรรมในเกษตรพันธสัญญา

เกษตรพันธสัญญาเป็นอีกหนึ่งรูปแบบการทำการเกษตรกรรมของเกษตรกรรายย่อยกับบริษัทขนาดใหญ่ ดังตัวอย่างหนึ่งเกิดขึ้นในโรงงานที่มีแผนจัดตั้งโรงงานน้ำตาลที่จังหวัดสกลนคร

เกษตรพันธสัญญาในรูปแบบนี้ กำหนดให้เกษตรกรลงนามกู้เงิน 7,000 บาทต่อไร่ (โดยไม่ได้อ่านรายละเอียดทั้งหมด) เพื่อปลูกอ้อยในระบบเกษตรพันธสัญญา โดยเกษตรกรมอบเงินทั้งหมดให้กับเจ้าหน้าที่ส่งเสริมของโรงงาน โรงงานรับประกันว่าจะซื้ออ้อยในราคาอย่างต่ำ 10,000 บาทต่อไร่ อย่างไรก็ตาม โรงงานกลับไม่สามารถตั้งโรงงานได้ตามกำหนด เจ้าหน้าที่โรงงานคอร์รัปชัน ผลที่ตามมาของสัญญาที่ไม่เป็นธรรมคือ มีเกษตรกรประมาณ 100 ราย โดนฟ้องร้องให้ชำระหนี้ นอกจากนี้ยังมีเหตุการณ์คล้ายคลึงกันที่จังหวัดนครสวรรค์ เกษตรกรกว่า 20 ราย ถูกยึดที่ดิน โดยนายทุนอ้างว่าผิดสัญญาเมื่อผลผลิตอ้อยไม่ได้ตามที่กำหนด

กรณีการควบรวมกิจการค้าปลีก

การรวมศูนย์ของผู้ประกอบการบางรายในระบบอาหาร ถือเป็นอีกหนึ่งปัญหาสำคัญในรอบไม่กี่ปีที่ผ่านมา ตัวอย่างเช่น การรวมศูนย์ในระบบค้าปลีก หลังการควบรวมกิจการซีพี-เทสโก้ ทำให้กิจการมีส่วนแบ่งในตลาดเพิ่มจาก 69 เปอร์เซ็นต์ เป็น 83 เปอร์เซ็นต์ อาจทำให้เกิดการผูกขาดสินค้า ส่งผลกระทบต่อผู้บริโภค กรณีนี้แตกต่างจากตลาดต่างประเทศที่มีกฎหมายป้องกันการผูกขาดทางการค้า อาทิ สหรัฐอเมริกา สหราชอาณาจักร และเยอรมนี โดยผลกระทบจากการควบรวมกิจการสรุปได้เป็น 4 ประเด็น คือ

การรวมธุรกิจในครั้งนี้จะส่งผลกระทบอย่างรุนแรงต่อเศรษฐกิจโดยรวมของประเทศ เนื่องจากการรวมธุรกิจมีโอกาสทำให้เกิดการผูกขาดหรือครอบงำทางเศรษฐกิจ
ผลกระทบต่อคู่แข่ง (competitors) เนื่องจากผู้ประกอบธุรกิจรายใหญ่มีอำนาจเหนือตลาด และมีส่วนแบ่งตลาดในระดับสูงทุกรูปแบบของการค้าส่งและค้าปลีก จะทำให้ผู้ประกอบการรายอื่นเข้าสู่ตลาดได้ยากยิ่งขึ้น
ผลกระทบต่อผู้ผลิตสินค้าหรือวัตถุดิบ (suppliers)
ผลกระทบต่อผู้บริโภคโดยรวม ผลของการรวมธุรกิจครั้งนี้นอกจากจะทำให้จำนวนคู่แข่งขันในตลาดลดน้อยลง ยังส่งผลต่อการกำหนดราคาสินค้าที่สูงขึ้น

ความตกลงการค้าระหว่างประเทศ กรณี CPTPP กระทบสิทธิเกษตรกร

กรณีสุดท้ายคือ ความตกลงที่ครอบคลุมและก้าวหน้าสำหรับหุ้นส่วนทางเศรษฐกิจภาคพื้นแปซิฟิก (CPTTP) ซึ่งเป็นความตกลงการค้าระหว่างประเทศ จะกระทบต่อสิทธิของเกษตรกรรายย่อยในเรื่องพันธุ์พืช เพราะแม้ว่าคณะกรรมาธิการวิสามัญพิจารณาศึกษาผลกระทบจากการเข้าร่วม CPTTP สภาผู้แทนราษฎร เสนอว่า “เกษตรกรรายย่อย วิสาหกิจขนาดกลางและขนาดย่อมด้านการเกษตรของไทย จะได้รับผลกระทบอย่างมากและกว้างขวาง ถ้าประเทศไทยเป็นสมาชิกความตกลง CPTPP ทั้งจากการเปิดตลาดเสรีสินค้าเกษตร และจากการรอนสิทธิในการใช้พืชพันธุ์การค้า” ซึ่งกรณีนี้เรียกได้ว่านำไปสู่อวสานของสิทธิทางการเกษตร

ข้อเสนอต่อแนวร่วมการเงินที่เป็นธรรม

เลขาธิการ BIOTHAI นำเสนอข้อเสนอในการสนับสนุนการเงินที่เป็นธรรม 4 ประเด็นสำคัญ คือ

หนึ่ง - ให้หยุดหรือทบทวนการให้กู้ในกิจการข้างต้น

สอง - ส่งเสริมหรือเพิ่ม Green Credit ในกลุ่มการเกษตรที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม อาทิ การทำเกษตรอินทรีย์/เชิงนิเวศ ตลาดสีเขียว ตลาดท้องถิ่น นอกจากนี้ให้มีการทำ ‘Farm Fund’ หรือกองทุนเพื่อปฏิรูปที่ดิน และเปลี่ยนผ่านไปสู่เกษตรยั่งยืน เพื่อส่งเสริมนวัตกรรม ส่งเสริมความหลากหลายทางชีวภาพ และท้ายที่สุดเพื่อสนับสนุนอาชีพบริการกำจัดวัชพืชโดยใช้เครื่องจักรกลเกษตรหรือพืชคลุมดิน

สาม - เสนอให้เปลี่ยนการทำกิจกรรมเพื่อสังคม (CSR) แบบเดิม โดยเพิ่มหรือกำหนดเป้า Green Credit ให้มากขึ้น กรณีนี้จะช่วยให้กิจการที่เกี่ยวข้องมีการปรับตัว

สี่ - ประเด็นอื่นๆ ในฐานะประชาชนหรือองค์กรของภาคการเงิน ให้มีการบัญญัติสิทธิด้านอาหารในรัฐธรรมนูญ รวมไปถึงสิทธิเกษตรกรในกรณีที่รัฐทำความตกลงการค้าระหว่างประเทศอย่าง CPTPP

จากสถานการณ์ที่กลุ่มเกษตรกรรายย่อย แรงงานข้ามชาติ/ชาติพันธุ์ และกลุ่มผู้ค้าปลีกกำลังเผชิญอยู่ เราคงพอจะเห็นได้ถึงแนวโน้มที่น่ากังวลซึ่งจำเป็นจะต้องได้รับการแก้ไข ข้อเสนออันมาจากจากการรวบรวมข้อมูลของวิฑูรย์ เลี่ยนจำรูญ ทั้ง 4 ข้อ ได้ส่งตรงไปถึงสถาบันทางการเงิน ถือว่าเป็นอีกแรงที่ช่วยกันประคับประคองผู้คนตัวเล็กตัวน้อยที่กำลังเผชิญความยากลำบาก ซึ่งบางธนาคารพาณิชย์ของไทยก็ได้ริเริ่มมาตรการ ที่แสดงให้เห็นแนวโน้มอันดีในการเป็นส่วนหนึ่งเพื่อปกป้องคนกลุ่มเปราะบางเหล่านี้แล้ว

เราเห็นสัญญาณที่ดี จากการที่สถาบันการเงินหลายแห่งเริ่มเปิดเผยนโยบายลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจกขององค์กรจากทั้งทางตรงและทางอ้อม ที่สอดคล้องกับการจำกัดการเพิ่มขึ้นของอุณหภูมิโลกไม่ให้เกิน 1.5 องศาเซลเซียส รวมไปถึงธนาคารหลายแห่งเริ่มมีการวัดและเปิดเผยผลกระทบที่เกี่ยวกับการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ตามแนวทางที่แนะนำโดย Task Force on Climate-related Financial Disclosures อีกด้วย

ทั้งหมดสอดคล้องแนวปฏิบัติของแนวร่วมการเงินที่เป็นธรรมนานาชาติ ที่กำหนดหัวข้อการประเมินที่หลายประการที่ครอบคลุมหลากหลายมุมของชีวิตเพื่อนมนุษย์ เช่น การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ความเท่าเทียมทางเพศ สุขภาพ สิทธิมนุษยชน สิทธิแรงงาน

การคุ้มครองผู้บริโภค ความโปร่งใสและความรับผิด เป็นต้น

อ้างอิง: